مراحل تولید خاتم

مراحل تولید خاتم

خاتم به شیوه رایج امروزی را می‌توان چنین تعریف کرد: هنر زیبا سازی سطح اشیاء کاربردی و تزیینی با استفاده از مواد اولیه نظیر انواع چوب، استخوان و فلز در قالب اشکال هندسی یا گره را خاتم گویند. خاتم مولد گره است و در اصل خاتم را می‌توان نوعی شاه گره نامید.

مهم‌ترین مراحلی که در تهیه خاتم وجود دارند و بی‌دقتی و قصور در آنها موجب می‌شود تا ضربه‌ای جبران‌ناپذیر به پیکره این هنر اصیل وارد شود بدین قرار است:

. 1-تهیه نقشه برای نشان دادن چگونگی چیدن قطعات خاتم

. 2-تهیه و آماده کردن مواد اولیه لازم بر اساس نوع کار و نوع طرح

. 3-پیچیدن خاتم (گل‌ها)

. 4- پرس کردن قطعات و برش آنها

. 5- انتخاب زیرساخت (سطحی که قرار است خاتم روی آن سوار گردد)

. 6- پیاده سازی طرح و چسباندن برش‌های خاتم روی سطح زیرساخت

. 7- مراحل پرداخت سطح خاتم کاری شده

8- جلا سازی و لایه نهایی کار.

مواد اولیه خاتم سازی

این مواد و مصالح را می‌توان از نظر نوع کاربرد و استفاده حداقل در پنج گروه مجزا مطالعه کرد. این پنج گروه عبارتند از : انواع چوب، استخوان، مفتول، مواد چسباننده و جلادهنده.

انواع چوب در خاتم‌کاری – در عرصه‌ی هنر خاتم، چوب نقشی محوری و بنیادین دارد و اساساً هنر خاتم را می‌توان هنری چوبین نامید. استفاده از این ماده بسته به نوع، رنگ، سختی و نرمی آن، متفاوت است این تفاوت در کاربرد را در دو بخش عمده می‌توان بررسی کرد:

چوب‌هایی که برای زیر ساخت یا بستر کار خاتم استفاده می‌شود و

چوب‌هایی که در متن خاتم و برای تزئین به کار برده می‌شود

آبنوس – افرا – گردو – فوفل – عناب – بقم – زردآلو – نارنج – شمشاد – گلابی – توسکا – کاج و کبود چوبهایی هستند که در خاتم از آنها استفاده میشود

استخوان:

استفاده از استخوان در هنر خاتم از دیر باز مرسوم بوده است و این ماده جایگاه خاصی در عرصه این هنر زیبا و ظریف دارد. از میان استخوان‌‌های به کار رفته در آثار گوناگون چنین بر می‌آید که استفاده از استخوان شتر در اولویت قرار داشته و هرگاه در دسترس نبوده، استخوان‌های حیوانات دیگری چون اسب و گاو به جای آن استفاده می‌شده‌اند.

انواع مفتول و لایه:

مهم‌ترین فلزهای به کار رفته در آثار خاتم قدیمی، طلا، نقره، برنج و مس بودند که به کار بردن فلز طلا و نقره به علت گرانی آنها، تنها در آثار معدودی از صنایع خاتم گذشته به چشم می‌خورد اما برنج و مس همچنان جایگاه خود را در عرصه این هنر حفظ کرده‌اند.

به کارگیری مفتول‌های برنجی و مسی به علت رنگ زرد و سرخ فام آنها بیش از سایر فلزات به چشم می‌خورد. این فلزات ضمن زیبایی و ارزانی نسبی، ابزارخوری و چسب‌خوری خوبی دارند و مقاومت مناسبی در برابر عوامل طبیعی، به ویژه اکسیداسیون دارند.

کاربرد مفتولهای فلزی اساساً در ساخت مبدأهای شش ضلعی یا چند ضلعی‌‌های دیگر است.

در خاتم، فلزات علاوه بر شکل مفتولی به صورت نوارهای نازک برای ایجاد خطوط حاشیه و جداکننده نقش‌‌های خاتم استفاده می‌شوند. این نوارها که معمولاً از ورقهای نازک مس انتخاب می‌شوند، اصطلاحاً لایه نامیده می‌شوند و به خاتم هایی که از لایه در آن استفاده شود اصطلاحا خاتم لایه دار گویند..

استفاده از لایه‌‌های فلزی در لابه‌لای پره‌ها، تو گلوها و گل‌ها، ضمن جدا‌‌سازی فضاهای منقوش، جلوه‌ی بیشتری به نقوش و نیز زیبایی خاصی به خاتم می‌دهد.

انواع چسب:

مواد چسباننده‌ای را که در خاتم مصرف می‌شوند می‌توان به دو دسته چسب‌های سنتی و چسب‌‌های صنعتی تقسیم کرد.

مهم‌ترین چسب سنتی، سریشم حیوانی است که از گذشته‌‌های دور هنرمندان خاتم‌ساز از آن استفاده می‌کرده‌اند و با توجه به شواهد موجود می‌توان ادعا کرد که این چسب صد در صد ایرانی است و به دست هنرمندان این مرز و بوم ساخته شده است.

مهمترین چسب صنعتی نیز چسب چوب است که ابتدا به رنگ سفید و پس از خشک شدن شفاف و بیرنگ میشود و مقاومت بالایی دارد.

نخ پرک:

در خاتم‌‌سازی برای پیچیدن پره‌ها و گل‌ها از نخ پنبه‌ای به نام پرک با نخ کوک استفاده می‌کنند. کاربری این نخ در نگه داشتن پره‌ها، مفتول‌ها و سایر اجزا خاتم کنار یکدیگر است تا زمانی که چسب میان آنها خشک شود.

انواع لاک و جلادهنده:

به منظور حفاظت و نگهداری خاتم در برابر عوامل طبیعی از جمله رطوبت و اکسیداسیون، پس از اتمام کار، روی آن را با ماده‌ای شفاف می‌پوشانند تا ضمن جلوه بیشتر خاتم، پوشش حفاظتی مناسبی نیز به آن داده شود.

لاک الکل : در قدیم به منظور جلا دهنده نهایی از لاک الکل استفاده میشد اما به مرور زمان و کمیاب شدن آن از گردونه مصرف خارج شده و اکنون بیشتر از پلی استر استفاده میگردد

پلی استر: این نوع لاک که یک فرآورده نفتی است، از جمله پوشش‌‌های بسیار مناسب و با کیفیت برای حفاظت خاتم محسوب می‌شود. از ویژگی‌‌های لاک پلی استر، عایق بودن آن در برابر رطوبت هواست. در حال حاضر این ماده، بهترین پوشش عایق خاتم است.

کیلر – این ماده نیز از فرآورده‌‌های نفتی است که پس از معرفی، توجه هنرمندان خاتم‌ساز را به خود جلب کرد. از این ماده شیمیایی پس از پرداخت نهایی کار خاتم و با هدف ایجاد عایق و پوشش خارجی استفاده می‌شود. رنگ شفاف و شیشه‌ای این ماده همانند پولیستر ضمن حفاظت و نگهداری از خاتم جلوه و جلای خاص به آن می‌دهد.

ابزار خاتم‌کاری

به طور کلی در ساخت خاتم ابزارآلات مخصوصی به کار می‌رود که آنها را می‌توان به چهار دسته تقسیم کرد:

ابزارهای برنده شامل: انواع اره ها-1

2- ابزارهای ساینده شامل: انواع رنده، سوهان، سمباده و …

3- انواع پرس شامل: انواع گیره‌ها و …

4- ابزارهای طراحی و کارگاهی شامل: انواع خط کش ، پرگارها ، شابلونها ، گونیا و …

خاتم سازی : پیچیدن خاتم (گل‌ها)

منظور از پیچیدن گل‌ها، کنار یکدیگر قرار دادن انواع مصالح خاتم‌سازی است به گونه‌ای که از اجتماع آنها طرح نهایی یا گلی به دست آید که برای کار در نظر گرفته و استفاده شود. ساخت گل که در واقع مهم‌ترین بخش تشکیل‌دهنده یک خاتم است بستگی به طرح آن دارد.

چون مبنای نقوش خاتم اشکال هندسی است و زیبایی این اشکال به رعایت نظم در آنهاست؛ بنابراین مهم‌ترین اصل برای خانم خوب، داشتن نظم هندسی است، به عبارت دیگر حفظ روابط هندسی در چیدن قطعات و وجود این نظم در اجرای تشکیل‌دهنده یک واحد که در نهایت تابع یک نظم دقيق هندسی از پیش تعیین شده باشد، لازمه‌ی یک اثر ماندگار و بدیع است؛ بر همین اساس هر چه خطوط و اشکال در خاتم موزون‌تر و متفاوت‌تر باشند، ارزش هنری آن بیشتر است.

استفاده از آستر در پشت برش‌های خاتم و چسب مرغوب از ویژگی‌های بسیار مهم خاتم مرغوب به شمار می‌آید. آستر کردن خاتم ضمن زیباتر جلوه دادن آن، کمک زیادی به استحکام آن می‌کند.

برخی از نقوش و طرح‌هایی که در خاتم استفاده می‌شوند را می‌توانبدین صورت نام برد:

پره وارو ، ابری ، هفت شمسه ، زنجیری ، عالم زر و …